Darwin’s grote inspirator
Door Marianne Vermeijden
Recensie van: Reinjan Mulder, Vogels van Formaat, Nieuw Amsterdam Uitgevers.
John James Audubon (1785-1851) is de meest virtuoze vogeltekenaar van Amerika, maar de Partij van de Dieren zou hem geen warm hart hebben toe- gedragen. Want de ruim vierhonderd vogelsoorten die de woudloper Audubon op zijn zwerftochten door het lege Amerika observeerde om ze te portretteren, moesten eerst allemaal het loodje leggen. Er werd dus flink op losgeschoten, vervolgens reconstrueerde de tekenaar zijn prooi in een natuurgetrouwe stand of vlieghouding en dan pas konden de spechten, uilen, arenden en reigers op papier weer tot leven worden gebracht.
Die ruige gang van zaken heeft waarschijnlijk niemand in die tijd ervan weerhouden om het vijfdelige project The Birds of America, met alle 435 ingekleurde gravures van Audubon aan te schaffen. Wél bezwaarlijk was de prijs van ruim tweeduizend gulden die de intekenaren moesten betalen. Toch liet Martinus van Marum, de eerste directeur van het Teylers Museum in Haarlem, zich in 1833 tijdens een promotie-bezoek van Audubons zoon Victor verleiden tot aankoop. Dankzij een halve eeuw museumervaring voelde Van Marum op zijn klompen aan dat dit ornithologisch monument-in-wording pas later echt op waarde geschat zou worden.
Hij kreeg gelijk, want de enige plek in de Benelux waar het nu in de VS begeerde Birds of America compleet wordt geconserveerd is in de prachtvolle bibliotheek van datzelfde Teylers. Ter begeleiding van een lopende Audubon-tentoonstelling daar (elke dag wordt een pagina van de Birds omgeslagen) heeft Reinjan Mulder een informatief en uitbundig geïllustreerd boekje over de maker en diens prenten geschreven. De titel Vogels van Formaat verwijst naar het dubbel olifantformaat van 128 bij 97 centimeter waarop Audubon zijn vogels consequent moest portretteren om ook de trompetkraanvogel en kaalkopooievaar op ware grootte te kunnen afbeelden. Door zulke steltlopers steeds met neerwaarts gebogen hals naar zand of water te laten turen, kon de hoogte van het dier op papier gehalveerd worden. Om het in volle lengte te zien moest je je blik maar richten op de achtergrond waar soortgenoten soms in perspectief en uiteenlopende houdingen waren afgebeeld.
Wat Audubon onderscheidt van zijn – ook beroemd geworden – Britse collega John Gould (1804-1881) die The Birds of Europe en The Birds of Australia tekende, is de vliegende vaart die hij zijn vogels wist mee te geven, en de trefzekere nauwkeurigheid waarmee hij houdingen en karakteristieke uiterlijkheden, maar ook voedsel en leefomgeving wist af te beelden. Of de giervalk zich nu in duikvlucht op een vrouwtje stort, of de ene blauwe gaai een bes af pikt van de andere – de performance die Audubon hen laat maken, is van een filmische allure.
Mulder schrijft in Vogels van Formaat verder nog over het avontuurlijk leven van de op Haïti geboren Audubon; over de in financieel en praktisch opzicht moeizame totstandkoming van zijn Birds, en over Charles Darwin die op de prent van de Fregatvogel aan diens poten de restanten van zwemvliesjes ontdekte en daaruit concludeerde dat deze soort tussen een land- en een zeevogel in zat.
Fijn trouwens dat Mulder van cijfers houdt, want dat levert aardige wetenswaardigheden op. Tijdens de strooptochten van de tekenaar leefden er 14 miljoen mensen in de VS. Op 16 maart 1821 schoot Audubon samen met wat vriendjes 48.000 goudplevieren dood. Van de circa 200 sets die er van Birds of America op de markt kwamen, zijn nog 119 complete sets over. En zo’n set kwam in 2002 bij Christie’s in New York voor 8.8 miljoen dollar onder de hamer.
Curieus is ook dat Audubon het niet zo nauw nam met het ‘wetenschappelijk’ inventariseren van Amerika’s vogelsoorten want hij pikte uit Londense museumvitrines af en toe ook een opgezet soortje mee. Dat doet niets af aan de kwaliteit van zijn tekeningen. Die degraderen de fotografie tot een nogal vulgaire techniek.
Reinjan Mulder: Vogels van Formaat. Audubon in Nederland. Nieuw Amsterdam, 59 blz. € 17,50
Deze recensie werd eerder gepubliceerd in NRC Handelsblad van 30 november 2007