Halverwege de hemel: Felix Meritis verjaart
Door onze stadsredactie
Vierhonderd jaar geleden werd in Amsterdam besloten de grachtengordel aan te leggen, maar 225 jaar terug deed zich een zeker zo belangrijk moment voor in de geschiedenis van de hoofdstad: in 1788 werd aan de Keizersgracht, midden in de roemruchte grachtengordel, het nog altijd unieke, classicistische Felix Meritis ingewijd.
Bezoekers op het Observatorium op dak van Felix Meritis
Twee grootstedelijke jubilea, maar wat een verschil in aandacht. Terwijl het nogal kunstmatige jubileum van de grachtengordel – er is na 1613 nog jaren aan de gordel doorgesleuteld, tot aan de dag van vandaag – nu al maanden luidruchtig wordt gevierd, verloopt het zoveel interessantere kroonjaar van Felix Meritis geruisloos. En dat is jammer. Want Felix Meritis heeft uiteindelijk meer voor de ontwikkeling van de stad betekend dan de grachtengordel. De opening van Felix Meritis was achteraf gezien een momentum in de Amsterdamse geschiedenis. En dan is er juist aan Felix Meritis dit jaar nog iets nieuws te beleven: het 225 jaar oude ‘observatorium’ op het ovale dak, dat meer dan een eeuw afgesloten was, is weer voor publiek opengesteld. Wie de moeite neemt om alle 1o3 treden van het prachtige trappenhuis te beklimmen, of desnoods de lift naar boven neemt, kan nu weer in één beweging over 360 graden de horizon van de stad volgen zoals die vierhonderd jaar geleden werd gepland.
Felix Meritis is het unieke product van een paar ondernemingsgezinde, verlichte Amsterdammers. In 1777 waren zij tot de conclusie gekomen dat Amsterdam begon achter te raken in Europa. De stad had geen echte universiteit, zoals Leiden en veel andere Europese steden, er waren geen toonaangevende kunstenaarssalons, zoals in Parijs en Londen, laat staan een gedegen kunstopleiding, en er was na de grote brand in de oude schouwburg aan de Keizersgracht ook geen plek meer voor toneel en concerten.
Om dit te verhelpen besloten ze een enorm, ja wat was het… een enorm paleis te bouwen dat – het was de tijd van de Verlichting – geheel gewijd zou worden aan de wetenschappen en de kunst, en waar iedereen die de stad vooruit wilde helpen zich verdienstelijk kon maken.
Gelukkig door verdiensten, zou het moeten gaan heten, net als het genootschap – felix meritis.
In dat enorme gebouw zouden, verspreid over een groot aantal verdiepingen, diverse zalen en zaaltjes komen, waarin alle op dat moment populaire kunsten en wetenschappen beoefend konden worden: de tekenkunst, de letterkunde, de muziek, de retorica, de natuurkunde met in zijn kielzog de scheikunde, en niet te vergeten: de nijverheid en handel. Want de de voortgang der techniek was nauw verbonden et de toepassingen ervan in de nijverheid en de handel.
En helemaal op het dak kwam een plaats waar de wetenschap der wetenschappen van dat moment kon worden beoefend: de sterrenkunde. Daar zou de draaiing van de aarde om de zon worden bestudeerd, aan de hand van de bewegingen van de andere sterren en planeten uit het heelal.
Precies een eeuw lang heeft Felix Meritis de functie vervuld waarvoor het genootschap was opgericht: het diende met verdiensten de nijverheid en de cultuur.
En toen was het over. Amsterdam stond aan de vooravond van zijn ‘Tweede Gouden Eeuw’ en bijna alle functies van Felix Meritis kregen elders, en nu groter en beter en verspreid door de stad, hun plek. De muziek zou voortaan over het Concertgebouw de beschikking krijgen, het toneel kreeg een nieuwe Stadsschouwburg an het Leidseplein, en de letteren en wijsbegeerte kregen hun eerste collegezalen in de Gemeente Universiteit, niet veel later op het Roeterseiland zelfs gevolgd een reeks gigantische nieuwe laboratoria voor de zich nu heel snel ontwikkelende natuur- en scheikunde. Met als gevolg dat Nederland nog geen vijftien jaar later de eerste Nobelprijswinnaar J.H. van ’t Hoff zou voortbrengen – waar Felix Meritis niets meer aan had bijgedragen.
Maar de uitbarstingen van wetenschap en de cultuur rond 1888 betekenden ook dat Felix Meritis, zoals het toen was, failliet ging. Anders dan in Haarlem, waar het ongeveer even oude Teylers Museum veel minder last had van energieke stadsbestuurders en notabelen, werd dit toonbeeld van vooruitgang nu zelf door de vooruitgang ingehaald. Het gebouw van Felix Meritis werd leeggehaald en, noodgedwongen, omgetoverd in een drukkerij: de drukkerij van de kapitaalkrachtige gebroeders Holdert – de grondleggers van het dagblad De Telegraaf. Voortaan zouden in Felix Meritis het kokende lood, de stampende machines en de druipende drukinkt elke interesse in een kalm, erudiet gesprek in de kiem smoren.
Maar ook drukkerijen hebben niet het eeuwige leven, en sinds een paar jaar staan er – na twee roerige intermezzi onder wijlen de CPN en de Gemeente Amsterdam – in Felix Meritis weer mensen aan het roer die opnieuw willen proberen een verbinding te maken tussen de kunst, de wetenschap en de filosofie.
En daarom is nu ook het oude platform van het observatorium weer in zijn oude luister hersteld. Niet om weer in de hoogte de maan en de sterren te bestuderen – dat gebeurt nu al elders veel beter, en met enorme schotelantennes – maar om, omgekeerd, door telescopen naar de stad beneden ons te kijken, die zich nog altijd op zijn best vertoont voor wie in het midden ervan de 103 traptreden van Felix Meritis beklommen heeft.
Op 27 augustus en 4,11 en 25 september geeft Reinjan Mulder een rondleiding door de zalen en gangen van Felix Meritis, eindigend op het zojuist heropende observatorium. Aanvang 14.30, 15.30 en 16.30 uur. Toegangsprijs € 4,90. Klik hier voor de voorverkoop.