Das Zahngold Reinjan Mulder’s Nieuws- en Advertentieblad

Door Reinjan Mulder
In de omgeving waarin ik literair ben grootgebracht, het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad in de jaren zeventig en tachtig, was de belangrijkste rechtvaardiging voor de literaire kritiek die wij bedreven dat er zonder deze kritiek geen literatuur denkbaar was, in ieder geval geen levende literatuur.
Dat is nogal wat, ik weet het. Maar ik ben het met deze visie, die onder andere met verve werd uitgedragen door de betreurde mr. K.L. Poll, nog altijd eens. Het is niet zo dat er zonder literaire kritiek geen literatuur kan bestaan. Maar dat is dan wel een armoedig soort literatuur. Waarbij de liefhebbers elkaar heimelijk hun leestips moeten doorgeven: dát moet je lezen, en dát is erg goed. En dan is het nog maar afwachten of dat boek dan ook ergens te krijgen is. Een concert zonder applaus.
Terwijl er aan de andere kant zonder critici waarschijnlijk nog wel een bloeiende boekenmarkt zou gedijen. Maar die zou dan sterk commercieel van aard zijn. Adverterende en stuntende uitgevers zouden zonder toonaangevende kritiek samen met wat goed gesitueerde boekhandels hun laatste producten, goed of slecht, met veel bombarie en poeha onder het publiek kunnen brengen.

Martijn Griffioen en Oscar van Gelderen: uitgeverij Lebowski op oorlogspad

Dat zou dan wel eens kunnen gaan klinken als een applaus zonder concert.
Wie moet de twee essentiële circuits voor een levende literatuur nog bij elkaar brengen, de hardwerkende schrijvers en de lezers teruggetrokken in hun luie stoelen, het concert en het applaus, als de dames en heren van de kritiek dat niet deden?
Wat de literatuurkritiek in de pers aan de literatuur bijdraagt, is in het ideale geval – en wat is een krant zonder idealen – een georganiseerd en controleerbaar debat, waarin niet alleen informatie wordt doorgegeven maar waarin ook een literaire cultuur in de breedst mogelijke zin wordt onderhouden. De – ideale – criticus vraagt zich af: wat is er recent aan interessante boeken verschenen, waar gaan die over, en waar gaat het hun auteurs om? En vervolgens, zeker zo belangrijk: wat doet de schrijver (feitelijk) in zijn boek, wat doet hij, en zijn boek, bewust of onbewust met zijn lezers, en ten slotte: wat ik vind ik, als een van de wat meer getrainde lezers, daar van? Houd ik daarvan, en wie zouden daar nog meer van kunnen houden? En waarom?
De literaire kritiek stimuleert en schift, kort gezegd, de opvattingen van gedreven en getrainde boekenlezers over het boekenaanbod, en biedt zo beredeneerd het noodzakelijke, literair gefocuste tegenwicht tegen de (noodgedwongen) commercieel georganiseerde boekenmarkt. Dat doet zij in een omgeving die de literatuur goed gezind is. Dat wil zeggen dat de schrijvers zelf daar ook af en toe aan het woord kunnen komen, hetzij omdat ze worden geïnterviewd, hetzij omdat hun wordt gevraagd om eigen stukken bij te dragen aan de afdeling van de krant die aan literatuur is gewijd.
Ik heb in mijn latere, meer volwassen jaren, onder meer als literatuurredacteur bij NRC Handelsblad, tot mijn spijt moeten ontdekken dat niet iedereen daar zo over denkt. Er is bijvoorbeeld ook een stroming, die je de ‘autonome’ stroming zou kunnen noemen, die vindt dat de kritiek zich niets van het koop- en leesgedrag van de lezers moet aantrekken. Kritiek heeft in deze visie een eigen, intrinsieke waarde, die geen boodschap heeft aan wat er wordt uitgegeven, en wat dat met de lezers doet.
Daarnaast is er een stroming die vindt dat het Nederlandse boekenaanbod eigenlijk niet zoveel voorstelt, en dat de Nederlandse lezer ook meestal de verkeerde boeken leest. Deze stroming vindt dat de literaire kritiek zich vooral op grote buitenlandse schrijvers moet richten en op grote schrijvers uit het verleden, bij wie de huidige schrijversgeneraties maar povertjes afsteken.
Deze laatste twee stromingen, moet ik achteraf constateren, hebben in ieder geval bij NRC Handelsblad na het vertrek van K.L. Poll en André Spoor, en zeker na het vertrek van Spoors opvolger Wout Woltz de overhand gekregen.
Ik weet niet of dat mij als literatuurredacteur in die periode te verwijten is, veel van de veranderingen die later zijn doorgevoerd, werden aanvankelijk achter mijn rug om in Rotterdam besproken. Maar misschien had ik toch beter moeten opletten, argwanender moeten zijn, eerder aan de bel moeten trekken.
Feit is dat bij NRC Handelsblad in late jaren negentig, onder de hoofdredactie van Ben Knapen, met als adjuncts o.a. de voormalige Moskou correspondenten Laura Starink en Hubert Smeets, gekozen werd voor een ander model dan tot dan toe gangbaar was. De traditionale literatuurrubrieken in de dagkrant en het CS Literair werden opgeheven, en in plaats daarvan moest er een soort Nederlands Times Literary Supplement komen, ‘Boeken’ genaamd, waarin vooral veel politieke en wetenschappelijke boeken werden ‘behandeld’. Er moest meer afstand komen tot het Nederlandse boekenvak, het aantal medewerkende schrijvers werd teruggebracht, en er moest er worden gefocust op de grote, internationale en klassieke namen. En de toon, zo werd laatst door NRC-ombudsman Sjoerd de Jong onthuld, moest volgens een intern stuk ‘amechtiger’ worden.
Ook veel andere dingen gingen met de komst van het nieuwe ‘Boeken’-supplement in 1997 op de schop. Voor die tijd werd met een paar vuistregels altijd goed  in de gaten gehouden of minstens de helft van de besproken auteurs nog wel  in leven was, en of wel minstens de helft van hen uit Nederland kwam, zodat er een ook voor de lezer interessante wisselwerking tussen literatuur en lezers tot stand kwam. Daarna gingen alle luiken open voor grote, strenge stukken in zo klein mogelijke letters over de vreemde en vaak dode auteurs die elke afgestudeerde doctorandus nog in zijn diepste slaap zou kunnen opdreunen.
En was voor die tijd het streven om ongeveer de helft van alle grotere stukken een interview te laten zijn, en was er veel ruimte voor rubrieken en illustraties, daarna werd het interview voor een verboden genre verklaard en moest er uiterst zuinig met beeldmateriaal worden omgesprongen. Natuurlijk, een interview is iets anders dan een recensie en recensies mogen nooit worden afgeschaft, maar voor een beter begrip van een boek kan het interview wel een buitengewoon nuttig genre zijn. De literaire journalist noteert wat een schrijver wil, kijkt samen met hem of dat gelukt is, en als zijn lezers niet snappen waarom een boek geschreven was, kan hij hun soms op een idee brengen. Je ziet nu eenmaal meer samenhang tussen de boeken als je weet wat de schrijver gelezen en geïnspireerd heeft. Een goede interviewer kan tussen de regels door bovendien ook nog heel veel eigen opvattingen over een schrijver en zijn boeken kwijt. Het interview kan zo in een krant – alweer in het ideale geval – het spiegelbeeld zijn van de kritiek. De ‘stereobril’ zoals ik het ooit noemde  van de vaak nogal monomane recensent.
Ten slotte verdween rond 1997 het uitgangspunt dat boeken bij voorkeur besproken werden, wanneer de mogelijkheden tot een wisselwerking met de lezer optimaal was. Dat wil zeggen: wanneer ze royaaal in de winkels lagen, of in ieder geval makkelijk en snel besteld konden worden. Boeken moesten voor die tijd liefst meteen de zelfde week nog zelf gelezen kunnen worden. Het oordeel van de criticus moest meteen getoetst kunnen worden terwijl zijn inkt nog nat was – zoals ook films nooit uitvoerig werden besproken wanneer ze alleen nog maar in Venetië, Cannes of Berlijn, waren vertoond maar wanneer ze in minstens 10 Nederlandse bioscopen in premiere waren gegaan. Dat had tot gevolg dat buitenlandse boeken in de regel pas besproken werden wanneer ze direct leverbaar waren, dat wil zeggen: als de Nederlandse vertaling er was. Voortaan werd een dergelijke volgen van de actualiteit gezien als het wijken voor de waan van de dag, en kreeg de krant de pretentie zelf te kunnen uitmaken wat belangrijk was en wat niet.
Het gevolg van deze kleine revolutie was dat NRC Handelsblad de vooraanstaande positie die zij in de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig had opgebouwd als belangrijkste bemiddelaar bij het creëren van literaire stromingen en rages kwijtraakte, aan onder meer de Volkskrant, en verwerd tot het clubblad van een ernstig gezelschap van deskundigen en opiniemakers dat steeds meer zijn eigen hobby’s en hangups ging volgen. Literatuur werd niet meer als de levende cultuuruiting gezien die het was, maar werd losgemaakt uit de kunstredactie en ondergebracht bij een nieuwe, veel politieker georiënteerde redactie die boeken meer als dragers van informatie en ‘ideeën’ zag dan als kunst.
Later met de komst van Pieter Steinz als chef Boeken werd een deel van deze wijzigingen gelukkig weer teruggedraaid, en werden er sympathieke pogingen gedaan om het contact met lezers weer te herstellen, door middel van interessante interviews en leesclubs, internet en doordat er soms meerdere recensies van hetzelfde boek werden geplaatst. Maar ik vrees dat het toen al te laat was. NRC Handelsblad had een achterstand met name op de Volkskrant opgelopen die de krant tot nu toe – in ieder geval wat mij betreft – nooit meer heeft ingehaald.
Maar nu? Nu doet een geheel nieuwe hoofdredactie van NRC Handelsblad opeens vermoeide pogingen om toch nog terug te winnen wat men sinds de jaren negentig is kwijtgeraakt. Maar vraag me niet hoe. In plaats van terug te keren tot de alledaagse cultuur en de schrijvers, lijkt de huidige hoofdredactie juist verder te gaan op de in de jaren negentig ingeslagen weg. Alleen zijn het nu niet meer de politiek en de instituties maar de mode en de reclame, aan wie de levende cultuur ondergeschikt wordt gemaakt.
Geheel in lijn met het nieuwe, commerciële beleid dat door Peter Vandermeersch en de zijnen is ingezet, moeten de critici van ‘Boeken’ (kortweg: ‘b’) nu opeens krampachtig doen alsof er elke week weer een sensationeel, schitterend nieuw boek is verschenen. Een boek zoals er in geen vijftig jaar meer geschreven is en dat zich alleen al daardoor aan alle kritiek onttrekt.
Wat zeg ik? Eén boek? Misschien wel vijf, of zelfs tien boeken! Neem alleen al het laatste nummer van ‘Boeken’ (16 november 2012).  Heeft daar eerst de nieuwe ‘Boeken’-chef, de voormalige Moskou correspondent Michel Krielaars over twee grote pagina’s – in, eerlijk gezegd, nogal afgesleten cliché’s – uitgelegd dat er deze week plotseling een jonge Israëlische schrijver is opgestaan die in een ‘grootse’, ‘belangrijke’, ‘originele’  en ‘magistrale’ roman (vijf ballen!!!) ongeveer alle andere (alweer) ‘magistrale’ namen uit het heden en verleden (Malaparte, Amos Oz, Grossmann, Littell) evenaart of misschien wel overtreft, nauwelijks een bladzijde verder juicht ster-criticus Elsbeth Etty al een hele pagina lang dat ook Kees ’t Hart met zijn (vier ballen!) boek over Hitchcock nu toch echt een van de meest ‘fantastische’, ‘superspannende’, ‘heerlijke’ en ‘onnavolgbaar geraffineerde’ boeken van de eeuw heeft gepubliceerd.
Wie? Kees ’t Hart natuurlijk!  De man die vroeger vanuit het hoge noorden medewerker was van NRC Handelsblad en toen zeker twintig aardige romans schreef, zonder dat dit ooit goed tot iemand in de Randstad door wilde dringen.
Wie eenmaal zulke recensies als die van Krielaars of Etty heeft gepubliceerd, kan in de jaren die volgen maar beter zo stijf mogelijk zijn mond dicht houden. Anders valt hij onvermijdelijk door de mand: de ballen zijn op.
En dan ben ik nog maar op pagina 3, en moet ik het ‘indrukwekkende’ en ‘hartverscheurende’ (dixit Elsbeth Etty) ‘monument’ van Guus Luijters (zonder ballen?) nog aangeprezen krijgen, Gideon Samsons ‘virtuoze’, ‘zeer geslaagde’, ‘zeer gedurfde’, ‘zeer leesbare’, ’thrillerachtig spannende’, ‘briljante’, en ‘buitengewoon knappe’ (vijf ballen!!!) jeugdboek Zwarte Zwaan, de nieuwe roman van de (volgens Rutger Lemm) zeer ‘menselijke’, ‘fascinerende’, ‘opwindende’ maar ‘niet perfecte’ en (volgens de eindredactie) wel ‘perfecte’ en ‘veel gelauwerde’ schrijver Junot Diaz met zijn ‘unieke stem’ (vier ballen!), én Thomas Mann’s ook alweer ‘magistrale’ (Bas Heijne) ‘magnum opus’ De Toverberg, met zijn ‘onvergetelijke’ beelden, zijn ‘duizelingwekkende’ vertaling en zijn (alweer) ‘duizelingwekkende’ en ‘fenomenale’ reputatie…
Tsjongejonge, die Thomas Mann… en dan nóg zijn er maar vier van de vijf ballen beschikbaar voor zijn nieuwe Toverberg-vertaling. Nu ja, hij is natuurlijk ook geen Gideon Samson.
Ach, arm, oud NRC Handelsblad met je eerbiedwaardige kritiek, waar o waar bestu bleven?
(wordt vervolgd)

Een deel van dit artikel werd eerder gepubliceerd in: Reinjan Mulder, ‘Een concert zonder applaus’, De Revisor,  2006-1/2.