Das Zahngold Reinjan Mulder’s Nieuws- en Advertentieblad

Toneelschrijver Arie Storm van Circus Reve inspecteert in de tuin van Gerard Reve’s tweede huis in de Ploegstraat de ‘gootpijp’ die in Werther Nieland tevergeefs wordt losgewrikt.

Door Reinjan Mulder
‘Zit Joop in de zaal?’ In het toneelstuk Circus Reve dat aanstaande zaterdag in Amsterdam in premiere gaat, wordt een paar keer verontrust het publiek in gekeken. Zou Joop Schafthuizen soms aanwezig zijn? Als weduwnaar van de in 2006 overleden Gerard Reve heeft Schafthuizen een nogal twijfelachtige reputatie opgebouwd waar het gaat om mensen die zich op de erfenis van zijn ‘Meneer Reve’ storten. Het team dat nu in een circustent in het Amsterdamse Betondorp Circus Reve brengt, heeft daarom besloten om hem maar niet te veel te betrekken bij de voorbereidingen voor hun originele project.
Maar je weet het natuurlijk nooit. Een jurist heeft daarom voor de zekerheid de tekst die de voormalige Parool-criticus Arie Storm voor het stuk schreef nog eens goed doorgelezen, en gezegd dat deze de rechten van Gerard Reve absoluut niet aantast. Het stuk kan ook heel goed zonder de instemming van de rechthebbenden opgevoerd worden. Er komen weliswaar bekende uitdrukkingen uit de boeken van Reve in voor, maar die zijn kort genoeg om rechtenvrij te zijn. Ze horen inmiddels ook zodanig tot de vaste elementen van de Nederlandse taal, dat ze daaruit nooit meer verwijderd hoeven te worden. De Nederlandse taal zonder de invloed van Reve bestaat niet meer.

Winter 1969, ik lees De Avonden in de studentenflat aan de Prinsengracht.

En dat is maar goed ook, want hoe had er zonder die nieuwe taal anders een schitterend stuk in elkaar gezet moeten worden rond het werk en het leven van deze klassieke auteur? In de visie van Arie Storm is alles wat Reve schreef en deed één groot samenhangend kunstwerk, en uit dat kunstwerk moest hij royaal materiaal kunnen putten voor zijn anderhalf uur durende Circus Reve. Nu eens zie je daar de al wat oudere Reve samen met zijn ‘Lieve Jongens’ Teigetje en Woelrat op een bankje in Greonterp zitten, dan weer zie je een nog oudere Reve in zijn Belgische graf verdwijnen – en wanhopig zijn hand boven de kist uitsteken, een verwijzing naar het begin van De Avonden, en dan weer loopt hij als een bange, kleine jongen door het Betondorp van Werther Nieland, kleine briefjes verstoppend in een muur en vol wilde plannen om met zijn vriendjes een geheime club op te richten.

Huib Cluistra, Sebastiaan Frowijn en Tim Teunissen oefenen Teigetje, Reve en Woelrat tijdens een doorloop van Circus Reve.

In de regie van schrijfster en regisseur Marijke Schermer levert dat steeds weer de prachtigste scenes op. Neem alleen de twee tengere jongens die in zwarte slips en met ontbloot bovenlijf beginnen te pingpongen, met als batjes Het Boek Van Violet En Dood en Oud en Eenzaam. Of de terugkerende slapstick rond een enorme bijl, die al meteen in de eerste scene van stuk voorkomt en dus, net als het geweer bij Tsjechov, later tot een heel groot drama zou moeten leiden…
Ook het ritmisch typen op een hoge, oude typemachine als begeleiding van een een stukje jazzballet zag er tijdens de doorloop afgelopen vrijdag al fantastisch uit Het was een genot om te zien hoe de drie andere acteurs op dat ritme om elkaar heen draaiden, en over elkaar heen klauterden.

Arie Storm luistert voor Reves vroegere school aan het Zuivelplein naar een treffend Reve-citaat van Mechteld Jansen

Het idee om een toneelstuk rond Reve’s werk te maken komt van de jonge actrice Lilou Dekker. Zij is naar eigen zeggen al jaren ‘een fan’ van de schrijver, en die fan speelt ze in Circus Reve ook met verve. Ze is daarin, net als in het echt, kort tevoren afgestudeerd aan de Amsterdamse Toneelschool en ze zit zonder werk. Op een vreemde manier wordt ze toch gelukkig van het lezen van Reve. Vanaf een touwladder uit de nok van het circus kijkt ze als een circusjongen, ja zeker, uit Een circusjongen, neer op de circuspiste onder haar, waar ze steeds weer terugkerende elementen uit werk van haar idool ontdekt: het pluche konijn, de al eerder genoemde bijl, een koor dat de Internationale zingt, lege flessen wijn, een Grundig-radio uit de jaren veertig en jongens die sigaretten roken.
Naast Lilou Dekker spelen drie van haar manlijke klasgenoten van de Toneelschool mee. Zij zijn zowel de meedogenloze jongens uit Reves werk als ook de volksschrijver zelf, in verschillende fasen van zijn leven: nu eens als kind in Betondorp, dan weer als een Frits van Egters en dan weer als de latere, autobiografische schrijver die wanhopig en melancholiek terugkijkt op de zinloze gebeurtenissen uit zijn nu bijna voorbije bestaan.

Voor wie een beetje thuis is in het werk van Gerard Reve is het spektakel dat de vier tot leven brengen een feest om te zien. Of dat ook zo is voor wie nooit iets van Reve las, is moeilijk te beoordelen. In de gauwigheid meende ik zeker honderd citaten en citaatjes uit meer dan tien Reve-boeken te herkennen, uit Werther Nieland/Boslowits, Moeder en Zoon, Wolf, De Taal der Liefde en natuurlijk uit De Avonden.
De locatie waar Circus Reve wordt gebracht kan bovendien bijna niet mooier zijn. De rechthoekige circustent waarin alles zich moet afspelen, zal aanstaande vrijdag, kort voor de try out, op een veldje aan het Onderlangs worden opgezet, de lange, aan één kant bebouwde ringweg die om Betondorp heen loopt.

Betondorp bereidt zich voor op Circus Reve

Voorafgaand aan de voorstellingen begint daar elke dag om 7 uur nog een speciaal uitgezette literaire Reve-wandeling door de buurt, onder leiding van neerlandica en Reve-kenner Mechteld Jansen. Zij laat de bezoekers aan de voorstelling desgewenst in drie kwartier zien in welke drie huizen Gerard Reve vanaf 1924 in Betondorp heeft gewoond en waar de jongen woonde die model stond voor Werther Nieland. Ook staat ze even stil voor de imposante lagere school waaraan Reve zulke slechte herinneringen had, om daar een paar passages voor te lezen waarin zijn kinderlijke wanhoop naar voren komt.
Voor mij maakte dat afgelopen vrijdag, tijdens de eerste try out, de Gerard Reve-experience in Betondorp al meer dan compleet.

Circus Reve wordt vanaf 13 april (try out) dagelijks tot 22 april opgevoerd aan het Onderlangs in Amsterdam Betondorp, tegenover nummer 72. Daarna wordt het stuk van 22 tot 26 augustus in Greonterp gebracht.
De aanvangstijden kunnen wisselen, maar de premiere is zaterdag 14 april om 20 uur. Zie voormeer info: www.circusreve.nl
De Reve-wandeling door Betondorp begint, voor wie dat wil, om 19.00 uur.

Verschijnt ook in literair weblog Tzum