‘De weg naar de grens’ – Onbekende roman van Grete Weil (1906-1999) ontdekt
Door Reinjan Mulder
Toen de Duitse schrijfster Grete Weil-Dispeker in 1999 op 93-jarige leeftijd overleed, werd in NRC Handelsblad uitvoerig uit de memoires geciteerd die ze kort voor haar dood bij een Zwitserse uitgeverij publiceerde. Weil had een stuk of zeven boeken geschreven, waarvan de meeste ook in Nederland werden vertaald, en aan het eind van haar leven wilde ze laten zien uit wat voor een geassimileerde, joods-Duitse familie ze kwam en waarom ze als auteur uiteindelijk toch voor Duitsland koos. In 1935 was ze naar Amsterdam uitgeweken, waar ze een fotostudio in de Beethovenstraat overnam en waar haar man al tijdens een van de eerste razzia’s werd opgepakt om kort daarop in Mauthausen om te komen, maar in 1947 ging ze welbewust weer naar Duitsland terug, waar haar tweede man Walter Jokisch woonde, omdat ze in het Duits schreef, zei ze, en omdat ze dit toch als haar land beschouwde.
Hoeveel ze ook van Duitsland hield, Weils leven en werken werden in hoge mate bepaald door de nazi-tijd. In haar bekendste boek, Tramhalte Beethovenstraat (1963), bezoekt een Duitse schrijver en journalist die tijdens de oorlog in Amsterdam heeft gewerkt twintig jaar later de stad nog een keer, en herinnert zich dan hoe het er in 1942 in de Beethovenstraat aan toe ging. Weken achtereen werden daar toen op de tramhalte joden bijeengedreven om op transport gesteld te worden. Omdat Grete Weil in de oorlog zelf in de Beethovenstraat had gewoond, waar ze op de hoek van wat nu de Gerrit van der Veenstraat is haar fotoatelier had, werd het boek een toonbeeld van de wat jongere Duitse Exil-literatuur, temeer omdat het zich in haar boeken niet alleen in de slachtoffers van de naziterreur maar ook in de daders en meelopers inleefde. Ze liet alle kanten van het Derde Rijk zien.
Grete Weils persoonskaart uit het Amsterdamse bevolkingsregister
Wat tot nu toe niemand kon vermoeden, was echter dat Grete Weil al tijdens de tweede helft van de bezettingstijd een twee keer zo dikke roman als Tramhalte Beethovenstraat had geschreven, die nooit is gepubliceerd. Die roman, Der Weg zur Grenze, is vorig jaar onverwacht in München opgedoken, waar hij nu over enkele weken bij uitgeverij C.H. Beck verschijnt. En niet alleen daar, nog voor het verschijnen in Duitsland is het boek al voor een ongewoon hoog bedrag naar Nederland verkocht, waar Weils vroegere uitgeverij J.M. Meulenhoff zich over de vertaling ontfermt. Verwacht wordt dat deze in april 2023 in de boekwinkels ligt.
Vergessenes Bayern
Ontdekker van het onbekende typoscript is de Münchense schrijfster en historica dr. Ingvild Richardsen, die eerder boeken over het kunst- en literatuurleven in Beieren publiceerde. Als eindredacteur van de reeks Vergessenes Bayern was zij op zoek naar vergeten aspecten van het culturele leven in haar land, en zo kwam ze erachter dat de literaire en fotografische nalatenschap van de aan de Tegernsee geboren Grete Weil na haar dood bij de Münchense stichting Monacensia was beland. Daar kreeg ze van de erven Weil toegang tot haar archief, waarin niet alleen foto’s van joden en andere Duitse vluchtelingen uit Amsterdam Zuid bleken te zitten, maar ook Die Weg zur Grenze, een complete, ongepubliceerde roman.
Foto’s van Grete Weils 90ste verjaardag, als ca. 40 jarige, en een uitnodiging voor een herdenking na haar dood. Collectie Erven Grete Weil
Waarom het boek nooit eerder werd gepubliceerd is nog onderwerp van speculaties. Sommigen denken dat Duitsland na de oorlog nog niet klaar was voor een boek van een joodse schrijfster over de Duitse collaboratie. Zo werd Weils eerste boek Ans Ende der Welt in 1949 noodgedwongen eerst in de DDR gepubliceerd en kwamen haar andere boeken meestal in Zwitserland uit.
Maar waarom wordt er dan in Weils memoires bijna niets over het project gezegd? Daarvoor schrijf je toch juist je memoires. Alleen tegen het eind is daar heel summier te lezen hoe de schrijfster zich tijdens haar onderduik in 1943 en 1944 vaak ‘vele uren met een schift op haar knieën’ op een trap naar de zolder terugtrekt, om daar aan ‘een liefdesgeschiedenis’ te werken: ‘Edgars en mijn geschiedenis, die ik vervreemde en uit de sfeer van het autobiografische haalde.’
Schaamde ze zich later voor het boek? Wilde ze na haar tweede huwelijk haar man geen pijn doen? Of kwam het verhaal wat al te dicht bij haar eigen, heftige ervaringen als weduwe van een rücksichtslos om het leven gebrachte jood? De man van de hoofdpersoon in Der Weg zur Grenze is in het nu opgedoken boek is duidelijk gemodelleerd naar Gretes man Edgar Weil, die ze in 1935 naar Amsterdam volgde – behalve dat hij aan het einde van het boek Amsterdam juist niet bereikt.
Recent zijn twee oude titels van Grete Weil opnieuw bij een kleine Berlijnse uitgeverij verschenen
Behalve het boek zelf zijn ook de bizarre omstandigheden waaronder het in Amsterdam geschreven werd, interessant. Na haar vlucht uit de Beethovenstraat kon Weil onderduiken bij een jeugdvriend van haar man, de Duitse graficus Herbert Meyer-Ricard. Ze kenden elkaar nog uit Frankfurt, en Meyer-Ricard had haar man beloofd voor zijn vrouw te zorgen mocht hem iets overkomen. En daar hield hij zich aan, hoe lastig dat ook was. Samen met zijn (joodse) vrouw Vera Haymann en Grete Weil vormde hij zo goed en zo kwaad als dat ging aan de Nieuwezijds Voorburgwal de kern van de Hollandgruppe Freies Deutschland, waarin dissidente Duitsers, geholpen door Nederlanders, illegale activiteiten ontplooiden. In zijn werkkamer had Meyer-Ricard een van de boekenkasten wat naar voren gehaald, zodat er een kleine schuilplaats achter ontstond, waar Grete en andere onderduikers zich in geval van nood verbergen kon. Een deel van die kast kon, net als in het Achterhuis, naar voren, en voor het geval er Duitsers aanbelden, waren er strikte huisregels opgesteld: Ruhe bewahren! Bei Klingel ruhig nach hinten gehen.
Verwacht mag worden dat de verschijning van Der Weg zur Grenze de Weil 23 jaar na haar dood nu opnieuw onder de aandacht brengt. Haar redacteur Richardsen bij Becht, die een uitvoerig nawoord bij het boek schreef, noemt het zonder aarzeling haar beste en belangrijkste werk. De roman is wat traditioneler opgezet dan het naoorlogse werk, als een raamvertelling uit het jaar 1937, maar omdat Weil haar eigen en Edgars privé-geschiedenis tot dan toe erin verwerkt, met veel sprekende details, is het een uiterst betrokken en toegankelijk werk geworden.
Herdenkingssteen van Edgar Weil het het Holocaust Namenmonument in Amsterdam
Hoofdpersoon van het boek is een joodse vrouw uit Beieren die, vermomd als skister, in de jaren dertig door de bergen naar Oostenrijk vlucht en onderweg een blonde Duitser ontmoet, die zich na een lang gesprek afvraagt of hij haar voorbeeld niet volgen moet. Hoe lang moeten Duitsers zich nog aanpassen aan een systeem dat ze veroordelen? Moeten ze het land ontvluchten, in verzet komen of juist niet in verzet komen, en er maar het beste van proberen t maken?
In lange flashbacks volgt het boek de ervaringen die de joodse vrouw vanaf de Hitler Putsch van 1923 opdeed, met veel portretten van Duitsers die allen op andere manieren op de nieuwe politieke situatie reageren: een communist, een lesbisch stel, een gigolo, een nazi-sympathisant, en ook haar twee jaar jongere achterneef, die duidelijk naar haar man Edgar is gemodelleerd.
Subtiel en beeldend beschrijft Weil in haar roman hoe de houding van de vrouw tegenover het lieftallige knaapje zich in een paar jaar tijd ontwikkelt, van een ouder nichtje tot een geliefde in een niet meer te stuiten relatie. Op dat moment ziet haar neefje nog maar één uitweg uit de situatie en stelt hij voor om te trouwen, en dat gebeurt dan ook, halsoverkop.
Thomas Mann
Opvallend aan de opbouw en stijl van Der Weg zur Grenze is voor ons nu de invloed van Thomas Mann. Volgens haar stiefdochter kende Grete Weil zijn werk al jong en voelde zich nauw met hem verwant. Niet alleen groeide ze als kind van een succesvolle advocaat in de dure buitenwijk in München op waar Mann later resideerde en was ze met zijn kinderen Klaus en Erica Mann bevriend, die van haar eigen leeftijd waren. Haar ouders hadden, net als de familie Mann, ook een mooi, groot vakantiehuis in de Beierse Vooralpen, waardoor zij, net als Thomas Mann, haar eerste bergsport-ervaringen aan de Tegernsee, op de Wallberg opdeed.
Kwam het daardoor dat ik bij het lezen van Der Weg zur Grenze zo vaak aan Thomas Manns Toverberg moest denken?
Hollandgruppe Freies Deutschland
2022 – Kamer aan de Nieuwe Zijds Voorburgwal met raam op het Begijnhof, waar Grete Weil tijdens de oorlog was ondergedoken
Het pand Nieuwezijds Voorburgwal 365 waar tijdens de Bezetting op de eerste verdieping de Nederlands-Duitse verzetsgroep Hollandgruppe Freies Duitsland bijeen kwam en waar Grete Weil aan haar nu ontdekte, grote roman Der Weg zur Grenze schreef, bestaat nog steeds. In de winkel voor katholieke devotionaliën beneden wordt tegenwoordig antiek zilveren bestek verkocht, maar daarboven zijn nog altijd de woonvertrekken die bij het erachter gelegen Begijnhof horen.
De beweegbare boekenkast in Herbert Meyer Ricards vroegere atelier, waarachter Gretes schuilplaats was, is inmiddels verdwenen, daarvoor moet je nu in het Anne Frankhuis zijn. Er is ook het nodige verbouwd en gemoderniseerd. Maar de nauwe gangen, de overdekte binnenplaatsjes en de wenteltrappen naar de zolder waarop Weil zat te schrijven zijn er nog steeds. Bij binnenkomst in het pand wordt al meteen duidelijk waarom de Duitsers er destijds zo weinig zin in hadden om in dit eeuwenoude pand op onderzoek uit te gaan. Omdat het onderdeel uitmaakt van het veel grotere Begijnhofcomplex is zelfs voor de bewoners nog steeds nauwelijks te doorgronden hoe alles – letterlijk – in elkaar steekt.
De nalatenschap van Herbert Meyer-Richard en zijn Hollandgruppe Freies Deutschland die hier gevestigd was, bevindt zich sinds enige tijd in het Verzetsmuseum in Amsterdam.
Aan het slot van haar uitvoerige nawoord bij Der Weg zur Grenze heeft redacteur Invild Richardsen nog een lang, uitgewerkt interview opgenomen dat Grete Weil van 6 tot 9 mei 1981 met haar Amsterdamse redder Meyer-Ricard maakte en dat ook uit haar nalatenschap bij Monacensia komt.
Grete Weil, Der Weg zur Grenze, met een nawoord van Ingvild Richardsen. Uitg. C.H. Beck, München. Verscheen eerder in een verkorte versie in NRC Handelsblad van 26 juli 2022.
Naschrift: in oktober 2022 verscheen in De Parelduiker een uitgebreider artikel van Reinjan Mulder over Grete Weil en haar boeken, mede aan de hand van een bezoek aan haar in Berlijn wonende stiefdochter. Dat is alhier terug te lezen. De weg naar de grens, de Nederlandse vertaling van Der Weg zur Grenze verscheen in april 2023 bij Meulenhoff.