Das Zahngold Reinjan Mulder’s Nieuws- en Advertentieblad

Spiegelingen in de Duitse Hanser-Editie (2001) van W.G. Sebalds Austerlitz.

Door Reinjan Mulder
Een van de vele fascinerende kenmerken van het proza van de 20 jaar geleden overleden schrijver W.G. – ‘Max’ – Sebald (1944-2001) is dat hij zijn teksten vaak voorzag van kleine, hard afgedrukte zwart-wit foto’s. Zoiets valt op en in de loop der jaren viel dat zelfs zozeer op dat de Deutsche Sebald Gesellschaft (DSG) afgelopen weekend een video-conferentie wijdde aan: ‘Sebalds Bilder – (Un)Sichtbares im Werk W.G. Sebalds’.
Ik had er thuis mijn Bezige Bij-vertalingen maar eens bijgepakt, maar raakte al snel de draad kwijt toen ik merkte hoezeer de Nederlandse opmaker de Duitse oer-editie van Sebalds roman Austerlitz (2001) had losgelaten.
Waar Sebald in de Duitse editie twee ‘rijmende’ beelden tegenover elkaar zet, daar laat de Nederlandse vertaling dat na, waar in Duitsland twee foto’s boven elkaar staan, daar is bij ons de volgorde omgedraaid, ergens anders verwisselt de Nederlandse editie zonder enige noodzaak een linker- en een rechterfoto, en op een mooie Duitse ‘spread’ van fraai tegenover elkaar geplaatste foto’s van deuren en ramen heeft de Nederlandse editie één foto, van een deur tussen twee ramen, weggelaten, zodat de zo zorgvuldig in elkaar  gezette compositie volledig in het water valt.

De Nederlandse editie, waar links de deur is weggelaten, zodat de symmetrie wegvalt.

Wat zou Sebald daarvan gezegd hebben?
Tijdens de video-conferentie vertelde zijn laatste Duitse redacteur, de schrijver Wolfgang Matz, hoe de schrijver op de uitgeverij altijd actief meedacht over de plaatsing van de foto’s op de pagina’s en dat hij zelfs niet te beroerd was om een paar zinnen te schrappen als dat een foto mooier tussen de tekst plaatste. Het karakter van een tekstblok moest natuurlijk zoveel mogelijk behouden blijven, maar als dat zo uitkwam, voegde hij soms nog wat tekst toe, om het geheel er nog wat beter uit te laten zien.
Het beeld in Sebalds boeken, aldus Wolfgang Matz, moest van hem altijd zo veel mogelijk geïntegreerd zijn in de tekst. Het beeld hoorde bij de tekst.
Een andere spreker, Verena Lenzen van de Universität Luzern, wees er daarna op hoe W.G. Sebald in zijn boeken woord en beeld meestal probeerde te laten reageren op elkaar, door zijn foto’s precies daar te laten plaatsen waar de tekst ernaar verwees. Sebald zette zijn foto’s ook het liefst ergens midden op de pagina, tussen twee tekstblokken, en niet aan de rand, of hij accentueerde bepaalde woorden door ze direct achter een toepasselijke illustratie, midden op de regel te plaatsen. Of

Hoe in de Nederlandse editie in Austerlitz een rijmend foto-paar op de linker- en rechterbladzijde verdwenen is.

hij hield door het plaatsen van een foto de loop van de tekst even op, zodat er een extra spanning in kwam.

Met zijn afbeeldingen bracht Sebald ritme aan in wat hij schreef, zoals andere schrijvers soms gedachtestreepjes gebruiken om extra accenten aan te geven in wat ze schrijven.
Waarom heeft de Nederlandse editie dat niet gedaan?
De eerste Nederlandse editie van Austerlitz is van 2003 en de oorspronkelijke Hanser-editie verscheen in 2001, kort voor Sebalds dood. De kans is daardoor miniem dat de Nederlandse vormgeefster Sebald nog geraadpleegd heeft over haar vreemde ingrepen.
Wat jammer toch, dat De Bezige Bij in hun prachtige herdruk van vorig jaar geen rekening heeft gehouden met Sebalds bedoelingen.

Hoe Nederland de fotovolgorde verandert, en van links naar rechts verplaatst.

In een oud VPRO-interview door Michael Zeeman dat vorig jaar op een Sebald-tentoonstelling in Norwich werd, vertelde de schrijver dat hij zijn foto’s in de tekst gebruikte om een extra werkelijkheidsillusie te creëren. Ze illustreerden de tekst niet zozeer, zei hij, maar wekten de indruk dat alles echt was wat hij beschreef. Het was een authenticiteits-claim, zoals romanschrijvers vroeger suggereerden dat hun roman een authentieke tekst was, door aan te geven dat die ergens gevonden was – wat dan natuurlijk niet waar was. Hij was zijn manier van romans in elkaar zetten.
W.G. Sebald was, zeker in Austerlitz, een fictie-schrijver die de werkelijkheid subtiel naar zijn hand zette – zonder dat de lezer dat al te nadrukkelijk door mocht hebben.