Opnieuw beginnen, altijd weer opnieuw beginnen – Hoe een vluchteling zijn komst in een ver, vreemd land beleeft
Opnieuw beginnen? Reinjan Mulder en Marli Huijer in Argentinië (foto Klaas Vroege)
Inleiding tot een lezing over Opnieuw beginnen in de St. Jan in Maastricht
Door Reinjan Mulder
Afgelopen jaar heeft Nederland kennis gemaakt met grote groepen buitenlanders die – meestal noodgedwongen – lieten weten zich in Nederland te willen vestigen.
Dat stuitte soms op problemen, bij Nederlanders die zich bedreigd voelden, de kranten stonden er vol mee. Maar waarvan we in die dagen minder hoorden, waren de problemen die het voor die nieuwkomers zelf gaf om hier ‘opnieuw te beginnen’. Niet alleen moesten ze in korte tijd hun weg zien te vinden in Nederland, ze werden daar omringd door andere nieuwkomers, door ambtenaren en hulpverleners, en hopelijk ook ook door collega’s, vrienden en buren.
Allemaal mensen die voor de nieuwkomer nieuw zijn. Hoe redt hij dat?
Temeer omdat dit nog niet het enige is. In zekere is ook de nieuwkomer zelf voor zichzelf weer nieuw. In zijn nieuwe land moet hij zichzelf opnieuw vinden, of uitvinden.
Hoe gaat de nieuwkomer met zijn nieuwe omgeving om, maar ook: hoe gaat hij met zichzelf om?
Hoe zien de mensen die hier in Nederland opnieuw willen beginnen, zichzelf in hun nieuwe leven, en hoe zien ze zichzelf vanuit dat nieuwe leven in hun vorige leven? Treedt met dat vorige leven een breuk op, verbreken ze alle contacten met de achterblijvers en worden ze iemand anders, of is hun leven een continuüm, een onveranderlijke entiteit waarachter alleen de decors en de figuranten veranderen?
Samen met de filosoof Marli Huijer, de huidige Denker des Vaderlands, heb ik daarover een paar jaar geleden een boek geschreven, Opnieuw beginnen – Metamorphosen in het bestaan. Daarin hebben we dat ‘opnieuw beginnen’ vanuit twee invalshoeken aan een nader onderzoek onderworpen.
Ik had zelf lang in de literatuur gewerkt, als criticus van NRC Handelsblad en als uitgever, en Marli had bij verschillende universiteiten filosofie gedoceerd. Vanuit die achtergrond was onze vraag wat ‘opnieuw beginnen’ was, en of dat moeilijk was – of misschien wel onmogelijk – en tegelijk onderzochten we hoe daarnaar in de loop der tijden in de literatuur, de schone letteren, en in de filosofie gekeken was.
Al snel kwamen we erachter dat het opnieuw beginnen altijd al een van de belangrijkste thema’s in de filosofie en de literatuur is geweest. In de literatuur zien we dat de man of vrouw – maar meestal de man – die een nieuw leven wilde beginnen al minstens bestaat vanaf Odysseus, die na zijn avontuur bij Troje de Middellandse Zee bevoer, en natuurlijk Aenaeas, die na evenzovele avonturen de stad Rome zou stichten.
En wanneer we dat ook nog tot de literatuur rekenen kennen we natuurlijk ook de Bijbel, waarin niet alleen Adam en Eva na hun vlucht uit het Paradijs opnieuw moesten beginnen, maar ook Noach, nadat zijn ark is gestrand, en St. Jan, de naamgever van deze kerk, de man die door middel van de doop de gelovigen een nieuw begin liet maken.
Vanuit de filosofie kan, zoals dat van filosofen verwacht mag worden, met dat nieuwe begin nog heel wat subtieler en doordachter worden omgesprongen. In de filosofie kun je je ook afvragen wat dat ‘nieuwe’ eigenlijk betekende in het nieuwe begin, of dat ‘zomaar’ uit het niets kwam, of dat het er altijd al was gweeest. Is er – om met Nietzsche te spreken – geen sprake van een eeuwige terugkeer naar het oude.
Ook kan een filosoof zich afvragen wat, bij het opnieuw beginnen van iemand, die ‘iemand’ dan eigenlijk is. Zit daar niet altijd ook nog het oude in? Is het kenmerk van de mens niet juist dat hij altijd het oude en het nieuwe in zich verenigt? Lopen in zijn bewustzijn niet dag en nacht verschillende tijden door elkaar heen? Volgt uit het nieuwe niet ook meteen het oude?
Dat wil zeggen dat het opnieuw beginnen alles te maken heeft met wat iemands identiteit is, en ook met de vraag wat de tijd nu precies is die maakt dat er na een oud leven een nieuw leven ontstaat.
Is niet alles en iedereen (panta rei), verhuizend of niet, voortdurend in verandering? En wat betekent het dat iemand later op zijn leven terugkijkt. Is er wel een vroeger en later, of is de tijd een constructie en zit in elk heden ook meteen het verleden?
Als we met deze blik naar de huidige vluchtelingenstroom kijken, zullen we beseffen dat het nog niet zo eenvoudig is wat deze mensen doen: als mens met een lang verleden een nieuw begin maken in een andere tijd, tussen andere mensen in een totaal ander land.
Inleiding bij een discussie over ‘Opnieuw beginnen’ in de St. Janskerk in Maastricht, 18 januari 2017.