Het Berlijn van Armando
Door Reinjan Mulder
Hoeveel ‘Berlijn’ kan iemand aan? Kunt u de naam van de stad nog horen? Toch is vandaag pas echt de dag dat twintig jaar geleden ‘de Muur’ omviel. Alles wat we de afgelopen dagen en weken over de stad hebben gehoord, was slechts voorbereiding op vandaag.
Vergeten stukje Muur
Behalve met Tajiri, over wie ik gisteren op de site www.galeries.nl berichtte, zal ‘Berlijn’ voor mij altijd met Armando verbonden blijven. Omstreeks 1979, ik werkte toen net bij NRC Handelsblad, kon hij een beurs krijgen voor die stad, en het wonderlijke was: hij nam hem aan! Jaren lang had hij meer of minder cryptische bewoordingen over die verschrikkelijke Duitsers geschreven, en nu ging hij er midden tussen wonen.
Het heeft zijn kunstenaarschap geen kwaad gedaan. En zijn bekendheid evenmin. Van een kunstenaar voor een kleine, selecte groep werd hij binnen een jaar niets minder dan een fenomeen. Niet in de laatste plaats omdat hij die eerste jaren om de week een ‘Brief uit Berlijn’ voor het Cultureel Supplement van NRC schreef. Als eindredacteur had ik het voorrecht die brief meestal als eerste te lezen. Als ik hem daarna opbelde om te zeggen hoe mooi het weer geworden was, kreeg ik, als toegift, verhaal heel vaak nog eens in iets andere bewoordingen opnieuw verteld, of ik hoorde weer een nieuw verhaal over de stad, dat steevast werd afgesloten met de constatering: ‘dat moet mij nu weer overkomen.’
Armando was sinds zijn jonge jaren altijd al gefascineerd geweest door de Duitsers en de Tweede Wereldoorlog, maar door zijn verblijf in Berlijn en zijn brieven, kon iedereen dat opeens naar waarde schatten. Begrippen als ‘Feindbeobachtung’ en ‘schuldig landschap’ zijn sindsdien niet meer goed uit onze taal weg te denken.
Velen die in die jaren op de kunstredactie van NRC rondliepen, inclusief ikzelf, zijn Armando nog altijd dank verschuldigd doordat hij ons met zijn stukken heeft leren kijken, en schrijven, en dan vooral de combinatie van die twee. Hij leerde hoe je beelden en feiten op zo’n manier door je hoofd kon laten gaan dat er aan de andere kant onverwachte, gigantische drama’s uitkwamen. Zonder dat die meteen als drama’s werden herkend. Hij kon ingrijpende gebeurtenissen zó laten zien dat ze beheersbaar werden, zonder dat ze kun verschrikkelijke, enerverende karakter verloren. Integendeel.
Op ‘Das Tor’, het kunstwerk dat vandaag kunstwerk van de dag is op www.galeries.nl, , zien we twee zwarte rechthoeken, verbonden door een emotioneel gebogen lijntje, tegen een vlekkerige, vuil witte achtergrond. Wat Armando ons in die jaren tachtig leerde, was om in dat soort abstracte, duistere vlakken een poort van een concentratiekamp te zien, die te weinig ruimte biedt om er nog door naar buiten te gaan. Zoals hij ons ook leerde om in romantische bospartijtjes op glooiende heuvels de bomen in de sneeuw te onderscheiden die de joden op hun laatste transporten naar de kampen moesten hebben gezien. En zoals een vlag bij hem onafwendbaar het symbool voor militarisme en Duitsheid kon worden, en het silhouet van een hoofd in het hoofd van een hongerende kon overgaan.
Maar het mooie van een schilderij als ‘Das Tor’ is dat de twee schuine, zwarte vlakken natuurlijk ook net zo goed iets heel anders hadden kunnen voorstellen, een doorgang in de Berlijnse Muur, twee omvallende grafzerken, of – waarom niet – twee kantelende zuilen van de Brandenburger Tor. Als het maar iets is, dat met machtsuitoefening te maken heeft, en met de onmacht van wie er op enig moment in zijn leven mee geconfronteerd zal worden.
Eén keer heb ik Armando persoonlijk in Berlijn gesproken, in een restaurantje in de Kantstrasse waar hij met Cherry Duijns aan een documentaire werkte. Februari 1981? Hij waarschuwde me in mijn stukken over de stad vooral niet de uitdrukking ‘etalage van het Westen’ te gebruiken: ‘Dat is zo goedkoop’. Wat kwam ik die uitdrukking dit in de media weer vaak tegen, de afgelopen dagen! We zijn kennelijk nog altijd niet uitgeleerd.
Verscheen eerder vandaag als toelichting bij kunstwerk van de dag op www.galeries.nl. Tot 1 november is Reinjan Mulder gastcurator bij deze veel gelezen kunstsite.
Reinjan Mulder discussieert vanavond in Het Parool theater over de val van De Muur en de journalistiek. Aanvang 21.00 uur.