Das Zahngold Reinjan Mulder’s Nieuws- en Advertentieblad

Schliersee 1998. Reinjan Mulder ontmoet Arnon Grunberg alias Marek van der Jagt. Coll. Bijzondere Collecties

Door Reinjan Mulder
Sinds ik in 1966 in Tiel van het Gymnasium kwam, is het vak kunstzinnige vorming snel in populariteit gegroeid. Hoe vaak zien we in musea niet een groep kinderen op de grond zitten, terwijl een bevlogen kunstenaar of vakdidacticus uitlegt waarom ze ‘mooi’ of ‘leuk’ moeten vinden wat ze voor zich zien. En hoeveel is er sindsdien niet gediscussieerd over het belang van ‘de lijst’, het stapeltje boeken dat iedereen op de middelbare school gelezen moet hebben om later voor volwassen te kunnen doorgaan.
Het vreemde is dat ik op school nooit dergelijke stimulansen heb gehad, maar dat ik achteraf gezien toch goed kan meekomen in gesprekken over kunst en literatuur. Sterker nog: het grootste deel van mijn arbeidzame leven heb ik de kost verdiend met kunst en literatuur – en hoe!
Hoe is dat te verklaren?
Volgens sommige onderwijskundigen is vooral het ouderlijk milieu belangrijk om kinderen later mee te laten komen in de maatschappij, en dat is ook wel zo, maar hoewel mijn ouders beiden redelijk thuis waren in de kunsten kan ik me niet herinneren dat ik in mijn jeugd ooit met hen in een museum ben geweest.
Ook kan ik me maar van weinig ‘belangrijke’ boeken herinneren dat mijn ouders ze in de kast hadden staan. Mijn vader zwoer bij Nescio en Carmiggelt, maar alleen dat al was voor hem reden om de meeste andere schrijvers als aanstellers ongelezen te laten. ‘Geef mij maar Nescio’, was een terugkerende uitspraak van hem.
Mijn ouders hebben ook nooit een literair verantwoord boek voor mij uit de kast gehaald – afgezien van de vraag of ik dat op prijs zou hebben gesteld. Pas nu ze beiden overleden zijn en ik hun huis heb ontruimd, ontdek ik dat ze misschien toch wel wat literatuur gelezen moeten hebben tijdens hun leven, al hebben ze het meeste daarvan pas gelezen nadat ik er in de krant over schreef, of nadat ik het zelf had uitgegeven.
Wat dan heeft gemaakt dat ik me al jong in kunst ging interesseren, en daar later mijn broodwinning van kon maken? Dat moet haast wel het bijzondere klimaat op het Tielse Gymnasium in de jaren zestig zijn geweest. Een school die in die tijd absoluut niet aan kunstzinnige vorming in de moderne zin deed. Integendeel.

Het voormalige Stedelijk Gymnasium in Tiel

Wat ik me van mijn vorming in de kunst en literatuur op school vooral herinner, is een leraar Latijn (Johan Bloemsma) die ons tegen alle regels en eindtermen in vlak voor Kerstmis een uur lang bevlogen uit Tsjechov kon voorlezen, het verhaal ‘De jas’, en die ons, voorzover we dat wilden, vlak voor Pasen meenam naar de Maartenskerk in Zaltbommel, waar we na een partijtje biljart in een illuster café aan de rivier een eindeloos lijkende uitvoering van de Mattheus Passion bijwoonden. Verder was er een lerares Nederlands (Toos Wentink) die ons – waarschijnlijk op eigen initiatief – meenam naar het Rijksmuseum in Amsterdam, waar we uren lang met de klas tussen vijfduizend jaar oude Egyptische beelden en mummies ronddwaalden.
En dan was er nog de tekenleraar (Tjomme de Vries) die ons uitvoerig in de 19de eeuwse kleurenleer en de middeleeuwse wetten van het perspectief onderwees. Van hem leerden we kleuren mengen, rood plus geel maakt oranje, dat de horizon altijd recht loopt, en dat je snel op zoek moet naar verdwijnpunten… Allemaal zaken die in de moderne kunst nauwelijks een rol spelen.

Een van de meest gehoorde stellingen van moderne onderwijskundigen en kunst-spreiders is  dat je kinderen in ieder geval al vroeg met moderne, eigentijdse kunst en literatuur moet laten kennismaken, omdat ze anders ‘voorgoed’ afhaken, waardoor ze als culturele analfabeten opgroeien. Kinderen moeten iets van zichzelf kunnen herkennen in de kunst.
Uit mijn voorbeelden zal duidelijk zijn dat ons dat moderne, eigentijdse allemaal zorgvuldig onthouden werd tijdens onze schooltijd. We vertaalden en ontleedden ijverig Homeros in de jaren zestig, maar lazen vooral veel Caesar en Xenophon, waardoor ik nog steeds alles van de primitieve krijgskunst weet en van plunderingen en het brandschatten, en ik leerde hooguit twee heel aardige gedichten van Ovidius uit mijn hoofd. Maar in onze lessen Nederlands kwamen we, voor zover ik me herinner, nooit veel verder dan de Tweede Wereldoorlog. We lazen één keer van Marnix Gijssen Telemachus en het dorp uit 1948, waarschijnlijk vanwege de vele klassieke verwijzingen, en verder alleen maar boekfragmenten van Nederlandse schrijvers die aan Marnix Gijsen ver vooraf gingen. Met Frans leerden we La Fontaine’s ‘Le cigalle et la fourmi’ uit ons hoofd, en lazen we in de hoogste klas, met een nieuw aangetreden, jonge leraar een stuk uit La Peste (1947) van Camus. En met Duits zongen we luidkeels ‘Die Lorelei’ van Heinrich Heine, en lazen we het (vooroorlogse?) boekje Meine Schuhe sind gestolen van een zekere Georg Fröschel, Dat zou je moeilijk een toonbeeld van de moderne Duitse literatuur kunnen noemen.
En dat was het dan. Aan een ‘lijst’ van grote boeken, of wat daar ook maar een beetje op leek, laat staan aan die boeken zelf, daaraan deden wij in onze tijd niet.

Ludwig Wittgenstein als kind

En zo kon het gebeuren dat ik van een van onze grootste naoorloogse auteurs, W.F. Hermans, pas hoorde tijdens mijn studie filosofie. We lazen toen de Tractatus van Wittgenstein en iemand merkte op dat ‘Hermans’ daar ook wat over geschreven had. Wie Wittgenstein was, wist ik inmiddels als de beste, maar van deze Hermans had ik nog nooit gehoord. W.F. Hermans had toen al bijna al zijn betere werken geschreven maar het eerste boek van deze schrijver, van wie ik later in NRC Handelsblad nog zoveel zou bespreken en van wie ik in 1995 zelfs de necrologie mocht schrijven, moest ik op mijn 18de nog lezen.
Zo zijn er achteraf gezien meer vreemde anomalieën. Ik ontdekte Gerard Reve’s moderne classic De Avonden pas twintig jaar nadat het uitkwam: toen ik al meer dan een jaar in Amsterdam studeerde en ik me al lang niet meer zo druk kon maken over de beklemmende sfeer in huizen waar ouders door woningnood gedwongen gedwongen met hun oudere kinderen samenwonen. Tot dat moment had ik nog nooit van dat geliefde middelbarescholieren-boek gehoord, laat staan dat ik het gelezen had.
Dat is des te vreemder, maar dit terzijde, als je bedenkt dat mijn moeder in haar jonge jaren bijna alle mensen kende die later model zouden staan voor de personages in De Avonden. Zo bedenk ik nu ik dit schrijf dat mijn vader mij later wel eens achteloos vertelde hoe hij Wim Hermans nog uit zijn NJN-tijd kende, en hoe die als gymnasiast wel eens bij hem thuis over de vloer kwam. Hoe dicht mijn ouders qua milieu en interesse ook bij de wereld stonden waaruit onze moderne Nederlandse schrijvers voortkwamen, noch van Gerard Reve noch van W.F. Hermans hadden ze één boek in huis.

Het Rijksmuseum gezien vanuit de directievilla

Niet zo lang geleden was ik te gast bij de directie van het Rijksmuseum omdat daar wat werk van me werd verworven. Een deel van de objecten lag mooi voor ons op tafel uitgespreid en er kwam een notaris aan te pas om de overdracht aan de ‘Staat der Nederlanden’ vast te leggen. Ik vertelde toen aan een conservator dat ik daar toch wel een beetje trots op was, omdat het Rijks in mijn herinnering het eerste museum was waar ik binnenkwam. Hoewel het nog jaren zou duren voor ik daar een wat moderner schilderij als De Nachtwacht zou zien.
De conservator keek me aan alsof ik van een andere planeet kwam.
Dat was misschien ook wel zo, maar ik weet nog steeds niet of er nu zoveel mis was met die planeet. Uiteindelijk zou ik nauwelijks 12 jaar na dat eerste bezoek van mij het werk bedenken dat nu hier, in de directievilla, op tafel lag – terwijl van al die honderdduizenden kinderen die sindsdien door hun CKV-docenten door de eregalerij en het nabijgelegen Stedelijk Museum zijn gedreven, met al hun imponerende meesterwerken, waarschijnlijk nog niemand iets heeft gemaakt dat bij de aanwinsten uit 2012 is beland. Juist omdat ik er niet gedwongen heen werd gereden, ontdekte ik misschien wel hoe fascinerend de iets modernere beeldende kunst kan zijn.

Johan Ponsioen: Portret van Reinjan Mulder, Tiel 1963

Zo ook schijnen er in 1989 honderden literatuurkenners te hebben gereageerd op de vacature van literatuurredacteur van NRC Handelsblad: allemaal mensen die op school braaf alles voor ‘de lijst’ hadden gelezen. ‘Iedereen die we hadden willen hebben, konden we krijgen’, zou de chef kunst K.L. Poll later tegen me zeggen. Maar de enige die nog nooit iets voor wat voor lijst dan ook had gelezen, omdat dat soort lijsten niet bestond op zijn school, en die daarna ook nog eens geen literatuur op de universiteit had gestudeerd,  juist die curieuze eenling werd op de felbegeerde post benoemd: iemand die  tijdens zijn middelbare schooltijd alleen maar zin voor zin Homeros had ontleed, en die op een landerige vrijdagmiddag vlak voor Kerstmis zijn dwarse leraar Latijn uit Tsjechov’s De Jas had horen voorlezen.

Veel mensen hebben de neiging te klagen over het onderwijs dat ze in hun jonge jaren hebben genoten. Ik heb dat niet. Het was waarschijnlijk heel anders dan anders, op onze school in Tiel, maar ik geloof niet dat het daardoor zoveel slechter was dan elders. Integendeel: ik weet nog niet zo zeker of ik zonder ‘het Gym’ in Tiel later wel zoveel leuks had kunnen doen als ik nu heb gedaan.

Verscheen eerder in iets kortere vorm in het TOV-bulletin van maart 2015, het blad voor oud-leerlingen van de Tielse HBS, het Stedelijk Gymnasium in Tiel en het RSG Lingecollege. Lees meer… over het Tielse Gymnasium.